Sogʻlom tanada hayajon va vazminlik
oʻrtasida muvozanat mavjud;
inson oʻz his-tuygʻulari va impulslarini
erkin ifoda yetishda oʻzini erkin his qiladi,
lekin u oʻzini shunchalik nazorat qiladiki,
ularni munosib va munosib
tarzda ifoda eta oladi.
A.Louen
Aql insoniyatga omon qolishning koʻplab muammolarini hal qilishga imkon beradi. Biroq, boshqa odamlar bilan munosabatlarda biz his-tuygʻularni aqldan koʻra tez-tez tinglaymiz. Bizning his-tuygʻularimiz odamlarga, hodisalarga munosabatimizning ifodasidir. Insonning his qilish qobiliyati bilan bir qatorda, tabiat unga bu his-tuygʻularni ifoda etish qobiliyatini bergan. Bu soʻz oʻzini ifoda etishning universal usulidir. Shunchaki, hamma ham undan qanday foydalanishni bilmaydi.
Tuygʻular va hissiyotlarni ifoda etishning yana bir usuli-bu taqlid. Bolalar, madaniy va milliy mansubligidan qatʼi nazar, 3 yoshdan oldin ham boshqa odamning yuzidagi kulgini, ogʻriq - faqat 5-6 yoshda, gʻazab-7 yoshda, qoʻrquv va dahshat-910 yoshda, ajablanish-11 yoshda. Nafrat 14 yoshdan boshlab tan olinishni boshlaydi.
1-topshiriq. Yuz ifodalari.
Quvonch, jahl, gʻazab, qoʻrquv, hayratni ifodalovchi doiralarda yuzlarni chizish.
Aytgancha, nafaqat odamlar oʻz his-tuygʻularini yuz ifodalari yordamida ifoda etadilar. Maʼlumki, sirk murabbiylari uchun ayiqlardan koʻra sherlar bilan ishlash osonroq. Nima uchun? Arslonlar magʻrurlikda, yaʼni oilalarda yashaydilar. Ular doimo qarindoshlari bilan muloqot qilishadi. Shuning uchun ularning his-tuygʻulari tumshugʻiga yozilgan.
Ayiq yolgʻiz yashaydi. U bilan muloqot qiladigan hech kim yoʻq. Shuning uchun, ayiqlardagi yuz ifodalari deyarli yoʻq va murabbiy uchun ayiq nimani nazarda tutganini tushunish qiyin.
2-topshiriq. “Hissiyotni taxmin qiling”.
Doskaga beshta o‘g‘il bola chaqiriladi, ularga hissiyotlar nomlari bilan varaqalar beriladi: “quvonch”, “jahl”, “gʻazab”, “qoʻrquv”, “ajablanib”. Ular bu his-tuygʻularni tasvirlashlari kerak, qolganlari esa nima soʻralganini taxmin qilishlari kerak.
3-topshiriq.
Chap ustunga odamning yashashiga toʻsqinlik qiladigan, uni baxsiz qiladigan his - tuygʻular va his-tuygʻularni, oʻng ustunga esa oʻzingiz va boshqa odamlar bilan uygʻunlikda yashashga yordam beradigan his-tuygʻularni yozing:
|
SIZNI BAXTSIZ QILADIGAN NARSA |
SIZNI NIMA HURSAND QILADI |
|
|
Odamlarga nisbatan his-tuygʻularingizni taʼkidlang. Odamlar bilan muloqot qilishingizga toʻsqinlik qiladigan his-tuygʻularni kesib tashlang.
4-topshiriq. Hissiyot sinovi. (Muallifning modifikatsiyasida Bass-Darkey sinovi).
Har bir inson his-tuygʻularini jilovlash qiyin boʻlgan vaziyatga tushib qoldi. Quyidagilarni oʻqing. Agar siz xuddi shunday munosabatda boʻlsangiz, savol raqamini shaklda aylantiring:
|
Jismoniy Tajovuz (F) |
1 |
9 |
17 |
25 |
33 |
|
Bilvosita tajovuz (K) |
2 |
10 |
18 |
26 |
34 |
|
Asabiylashish (P) |
3 |
11 |
19 |
27 |
35 |
|
Negativizm (H) |
4 |
12 |
20 |
28 |
36 |
|
Hafagarchilik (O) |
5 |
13 |
21 |
29 |
37 |
|
Shubha (P) |
6 |
14 |
22 |
30 |
38 |
|
Ogʻzaki tajovuz (C) |
7 |
15 |
23 |
31 |
39 |
|
Ayb (H) |
8 |
16 |
24 |
32 |
40 |
1. Agar gʻazablansam, kimnidir urishim mumkin.
2. Baʼzida men shunchalik gʻazablanamanki, obyektni tashlayman.
3. Men osongina gʻazablanaman, lekin tezda tinchlanaman.
4. Mendan yaxshi tarzda soʻralmaguncha, men soʻrovni bajarmayman.
5. Menimcha, taqdir men uchun adolatsiz.
6. Men orqamdan odamlar men haqimda nima deyayotganini bilaman.
7. Agar siz men bilan rozi boʻlmasangiz, janjalga qarshi tura olmayman.
8. Agar kimnidir aldasam, pushaymonlikni his qilaman.
9. Men bir necha marta jang qilishim kerak edi.
10. Gʻazablanganimda, eshiklarni yopaman.
11. Baʼzida odamlar meni faqat borligi bilan bezovta qiladilar.
12. Men yoqtirmaydigan qonun va qoidalarni buzaman.
13. Baʼzida hasad meni kemiradi, garchi men buni koʻrsatmasam ham.
14. Menimcha, koʻp odamlar meni yoqtirmaydi.
15. Odamlardan mening huquqlarimni hurmat qilishlarini talab qilaman.
16. Baʼzida xayolimga uyaladigan fikrlar keladi.
17. Meni janjalga olib keladigan odamlarni bilaman.
18. Baʼzan stolga urish orqali gʻazabimni bildiraman.
19. Men tez-tez porox kabi portlashim mumkinligini his qilaman.
20. Agar kimdir menga buyruq bermoqchi boʻlsa, men aksincha harakat qilaman.
21. Men juda yomon koʻradigan odamlar bor.
22. Koʻp odamlar menga hasad qilishadi.
23. Agar gʻazablansam, qasam ichishim mumkin.
24. Ishdan qochgan odamlar oʻzlarini aybdor his qilishlari kerak.
25. Agar ular soʻzlarni tushunmasalar, men kuch ishlataman.
26. Baʼzan men koʻrgan birinchi obyektni ushlayman v uni buzaman.
27. Men yoqtirmaydigan odamlarga qoʻpol munosabatda boʻlishim mumkin.
28. Agar odamlar men bilan gaplashsa, men hech narsa qilishni xohlamayman.
29. Men odatda odamlarga yomon munosabatimni yashirishga harakat qilaman.
30. Baʼzan meni kulgandek his qilaman.
31. Agar kimdir meni bezovta qilsa, men u haqida oʻylagan hamma narsani aytaman.
32. Men ota-onamga koʻp yordam bermayman.
33. Men zarbaga zarba bilan javob beraman.
34. Men tez-tez janjalda ovozimni koʻtaraman.
35. Kichik narsalar tufayli gʻazablanaman.
36. Buyruq berishni yaxshi koʻradigan kishi, men joyiga qoʻyishga harakat qilaman.
37. Men olganimdan koʻra koʻproq maqtov va eʼtiborga loyiqman.
38. Menga zarar yetkazmoqchi boʻlgan dushmanlarim bor.
39. Men tahdid qila olaman, garchi tahdid qilishni xohlamasam ham.
40. Men tez-tez afsuslanadigan narsalarni qilaman.
|
| 5+ | 4+ | 3+---------------------------------------------------- | 2+ | 1+ | |_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|____ F K R N O P V Ch
|
Har bir satrda aylana raqamlar sonini hisoblang. Grafikda har biri turli xil tajovuz shakllariga mos keladigan yetti nuqtani belgilang va ularni ulang.
Nuqta chiziq bu his-tuygʻularning oʻrtacha namoyon boʻlish darajasini koʻrsatadi, bu koʻpchilik uchun odatiy holdir. Agressiya darajasi oshgan odamlar atrofdagi nizolarni qoʻzgʻatadilar. Agar grafikdagi nuqtalaringiz oʻrta chiziqdan yuqorida joylashgan boʻlsa, biz quyidagi tajovuz shakllarining zoʻravonligi haqida gapirishimiz mumkin:
Jismoniy tajovuz-siz eng ibtidoiy tajovuzga moyilsiz. Siz muammolarni kuchli pozitsiyadan hal qilishga moyilsiz. Ehtimol, sizning turmush tarzingiz va shaxsiy xususiyatlaringiz oʻzaro taʼsirning yanada samarali usullarini izlashga toʻsqinlik qiladi. Siz javob tajovuziga duch kelishingiz mumkin.
Bilvosita tajovuz-albatta, sherikning boshidan koʻra stolga urish yaxshiroqdir. Biroq, siz bu bilan ovora boʻlmasligingiz kerak. Mebel, idishlarni ehtiyot qiling. Axir, bu toʻgʻridan-toʻgʻri yoʻqotishlar. Bundan tashqari, jarohat olish uchun koʻp vaqt talab qilinmaydi.
Tirnash xususiyati-yomon yoki hatto yaxshi yashiringan tajovuz darhol boshqa odam bilan munosabatlarning uzilishiga olib kelmaydi, lekin u sizni oltingugurt kislotasi singari ichkaridan korroziyaga olib keladi. U buzilganda - “jismoniy va bilvosita tajovuz”ga qarang.
Negativizm-norozilik hissi tufayli oʻzi uchun maʼnosiz va hatto buzgʻunchi harakatlar qilgan oʻsmirga xos reaksiya.
Taʼsirchanlik-bu boshqa odamlarning soʻzlari va harakatlarida masxara qilish, beparvolik, kamsitish istagini koʻrishga tayyorlik.
Shubha-bu boshqalarning soʻzlari va harakatlarida sizga qarshi qaratilgan yashirin niyatni koʻrishga tayyorlik. Haddan tashqari holatlarda bu sogʻliqning alomati boʻlishi mumkin.
Ogʻzaki tajovuz-siz bir soʻz uchun choʻntagingizga kirmaysiz. Lekin behuda. Notoʻgʻri oʻylangan soʻzning oqibatlari jang oqibatlariga qaraganda ancha halokatli boʻlishi mumkin. Biroq, biri boshqasiga aralashmaydi.
Ayb-siz hech kimni urmadingiz, hech narsani buzmadingiz, hech kimga baqirmadingiz. Nega unda noqulaylik hissi, biror narsada aybdor ekanligingizni his qilish? Agar siz his-tuygʻularingiz uchun javobgarlikni his qilsangiz, unda siz ularni boshqarishingiz mumkin.
Sinov oʻz-oʻzini baholashga asoslangan. Uning aniqligi sizning ochiqligingizga bogʻliq. Agar sizda tajovuzkorlik darajasi oshgan boʻlsa, birinchi navbatda, bu haqda bilishingiz kerak. Ehtimol, sizning energiya va zarba qobiliyatingiz maqsadlaringizga erishishga yordam beradi. Ammo gʻalabalaringiz uchun qanday narx toʻlayotganingizni oʻylab koʻring. Boshqa odamlar bilan boʻlgan munosabatlaringizdan mamnunmisiz? Agressiv xatti-harakatlar odamlar oʻrtasidagi munosabatlarni buzadi va nizolarni keltirib chiqaradi. Agar siz oʻzingizning yoki boshqa birovning irodasi bilan hamma odamlardan ajralib tursangiz, sizning tajovuzkorligingiz sizning shaxsiy biznesingizdir. Siz his-tuygʻularingizni boshqarishni oʻrganishingiz kerak. Agar qiyin boʻlsa, ularni tinch yoʻnalishga yoʻnaltirishga harakat qiling - sport, ijodkorlik.
Olimlar tajovuzkor xatti-harakatlarning uchta asosiy turini ajratib koʻrsatishadi:
1. Tabiiy, tugʻma tajovuzkorlik.
2. Agressiyani tashqi sabablarga reaksiya sifatida qoʻzgʻatdi.
3. Tarbiya natijasida tajovuz.
Oʻz his tuygʻularini qanday boshqarishni bilmaydigan odamlar aloqa, xizmat koʻrsatish, taʼlim, oʻqitish bilan bogʻliq kasblarni, yaʼni odamlar bilan bogʻliq barcha kasblarni tanlamasliklari kerak. Hatto hayvonlarni davolash ham oʻzingizni nazorat qilish, gʻazab va gʻazabni tiyish qobiliyatini talab qiladi. Ushbu testdagi past qiymatlar (nuqtalar nuqta chiziq ostida joylashgan) sizning nozikligingiz, muvofiqligingiz va ziddiyatsizligingizni koʻrsatadi. Biroq, maqsadlaringizga erishish va oʻz pozitsiyangizni himoya qilishda qatʼiyat yetishmasligi mumkin.
Hissiylik darajasi individualdir - hissiy sovuqlikdan yuqori sezuvchanlikka qadar, unda suhbatdoshning hissiyotlari osongina kuzatiladi:
Politsiyachi koʻprikdan sakrab tushmoqchi boʻlgan odamni koʻrdi. “Pul muammolari?” militsioner soʻradi. “Yoʻq.” “Oiladagi muammolarmi?” U yana boshini chayqadi. “Unda nima boʻldi?” “Men dunyodagi muammolar haqida xavotirdaman”, oʻz joniga qasd javob berdi. “Eshiting, bu unchalik yomon emas, keling, koʻprik boʻylab yurib, hamma narsani muhokama qilaylik”, dedi politsiyachi. Ular bir soatcha oldinga va orqaga yurib, dunyo muammolarini muhokama qilishdi. Keyin ikkalasi ham sakrab tushishdi.
Tuygʻular, har qanday infeksiya kabi, koʻplab odamlar bilan osonlikcha tarqaladi. Norozi, asabiy, tajovuzkor odam yuqumli kasallikka chalingan bemorga qaraganda koʻproq zarar yetkazishi mumkin. Koʻpincha olomon orasida janjal chiqib, janjalga aylanadi. Hodisaning sababi tasodifiy surish, istehzoli soʻz, xatto norozi qarash boʻlishi mumkin. Buning sababi shundaki, atrofdagi odamlar bezovtalanuvchi bilan bir xil toʻlqinga “sozlangan” va shuning uchun ular kuzatuvchilarni sherik qilib, yarim burilishdan boshlaydilar.
5-topshiriq. Dars mavzusini tushunish boʻyicha savollar.
1. Bu soʻzlar kimga tegishli ekanligini tasvirlab bering.
“Men bahslashishni juda yaxshi ko‘raman. Qolgan doʻstlarimdan soʻrang. Men har qanday mavzuda, har qanday raqibga qarshi bahsda gʻalaba qozonishim mumkin. Odamlar buni bilishadi va ziyofatlarda mendan qochishadi. Koʻpincha, katta hurmat belgisi sifatida ular meni xatto taklif qilishmaydi”.
2. Siz bu bayonotga qoʻshilasizmi? Jahon tarixi va shaxsiy tajribangizdan bilgan misollardan foydalanib, oʻz nuqtayi nazaringizni yozma ravishda asoslang.
“Tuygʻular nafaqat inson hayotidagi eng muhim omillar rolini oʻynaydi, balki ular odatda bizga maʼlum boʻlgan eng kuchli tabiiy kuchlardir. Tarixning har bir sahifasi-ham butun xalqlar, ham shaxslar - ularning chidab boʻlmas kuchini isbotlaydi. Ehtiros boʻronlari boʻronlardan koʻra koʻproq inson hayotini vayron qildi, koʻproq mamlakatlarni vayron qildi. Ularning oqimi toshqinlardan koʻra koʻproq shaharlarni vayron qildi.