Rossiya Federatsiyasida 29.12.2012 yilda qabul qilingan (N 273-FZ) Federal qonuniga asosan har bir shaxsning ta’lim olish huquqi, shuningdek, barcha bolalar sog‘ligi cheklanganligidan qat’iy nazar ta’lim olishlari mumkinligi belgilab qo‘yilgan.

2019 yil 1 oktyabr holatiga Rossiya Federatsiyasida nogironlar soni 11,95 million nafar, shu jumladan, nogiron bolalar soni 679,9 ming nafarni tashkil etadi. Nogironlik butun jamiyatning muammosidir. Ayni paytda Rossiyada yashayotgan bolalar umumiy sonining taxminan 4,5% nogironligi bo‘lgan shaxslarga tegishli. Buning bir qancha sabablari bor: alohida oilalar va butun jamiyatning beqarorlashuvi, baʼzi hollarda homilador onalar va ularning farzandlari uchun normal sharoitlarning yoʻqligidir. O‘nta go‘dakdan faqat ikkitasi normaga muvofiq jismoniy va aqliy salomatlik ko‘rsatkichlariga ega. Nogironligi bo‘lgan bolalarni tarbiyalash - bu murakkab jarayonidir. Ularning ta’lim va tarbiyasi sog‘lom bolalar ta’lim yo‘nalishlaridan tubdan farq qiladi.

Hamkorlikdagi (inklyuziv) ta’lim butun dunyo hamjamiyati tomonidan eng insoniy va samarali deb e’tirof etiladi. Inklyuziv ta’limni rivojlantirish yo‘nalishi ham Rossiya ta’lim siyosatida asosiylaridan biriga aylanmoqda. Inklyuziv ta’lim to‘g‘risidagi qoidalar Rossiya davlat hujjatlarida (Rossiya Federatsiyasi ta’lim to‘g‘risidagi davlat ta’limoti, 2025 yilgacha bo‘lgan davr uchun Rossiya ta’limni modernizatsiya qilish konsepsiyasi va boshqalar) ko‘zda tutilgan. Maxsus ehtiyojga ega bo‘lgan bolalarning o‘z tengdoshlari bilan birgalikda inklyuziv ta’lim olish - bu mukammal maktabda maxsus ajratilgan guruhda emas, balki bir sinfda turli xil bolalarni o‘qitishdir.

Inklyuziv ta’lim - umumiy ta’lim (massiv) maktablarida maxsus ehtiyojga ega bo‘lgan bolalarni o‘qitish jarayonini ifodalash uchun qo‘llaniladigan termin.

Inklyuziv ta’lim - bu umumiy ta’limni rivojlantirish jarayoni bo‘lib, u barcha bolalarning turli ehtiyojlariga moslashishni nazarda tutadi, bu esa maxsus ehtiyojga ega bo‘lgan bolalar uchun ta’lim olish imkoniyatini ta’minlaydi.

Inklyuziv ta’lim bolalarga nisbatan har qanday kamsitishni istisno qiladigan, barcha insonlarga teng munosabatda bo‘lishni ta’minlaydigan, biroq maxsus ta’lim ehtiyojlariga ega bo‘lgan bolalar uchun maxsus sharoitlarni yaratadigan ideologiyaga asoslanadi.

Inklyuziv ta’lim - jismoniy, aqliy va boshqa xususiyatlaridan qat’iy nazar barcha bolalarni umumiy ta’lim tizimiga kiritadigan ta’lim va tarbiya jarayonidir. Bu jarayonda ularning maxsus ta’lim ehtiyojlari hisobga olinadi va zaruriy maxsus ko‘mak ko‘rsatiladi.

Inklyuziv ta’limning maqsadlari barcha bolalarni maktab tizimiga kiritish va ularning tengligini ta’minlashdan iborat.

Inklyuziv ta’limning sakkizta printsipi mavjud:

1. Har bir inson o‘zini his qila oladi va o‘ylaydi;

2. Har bir inson muloqot qilish va eshitish huquqiga ega;

3. Barcha odamlar bir-biriga muhtoj;

4. Chinakam ta’lim faqat real munosabatlar kontekstida o‘tishi mumkin;

5. Barcha insonlar tengdoshlarining qo‘llab-quvvatlashi va do‘stligiga muhtoj;

6. Barcha o‘rganuvchilar uchun progress ko‘proq bo‘lishi mumkin;

7.Xilma-xillik inson hayotining barcha sohalarini kengaytiradi;

8.Inklyuziv ta’lim modeli bir qator sabablarga ko‘ra ota-onalar va nogironligi bo‘lgan bolalar uchun mo‘jizadir.

Albatta, maxsus ehtiyojga ega bo‘lgan bolalar umumiy ta’lim maktablarida hayotga maxsus muassasalarga qaraganda yaxshiroq moslashadi. Ayniqsa, ijtimoiy tajribani olishning farqi sezilarli. Sog’lom bolalarda o‘quv imkoniyatlari yaxshilanadi, tolerantlik, faollik va mustaqillik rivojlanadi.

Inklyuziv ta’limning asosiy tamoyillarini tizim sifatida yoritib, quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin:

- markazlashmagan printsipi: zaruriy pedagogik resurslar ham ommaviy, ham maxsus ta’lim olish uchun zarur bo‘lgan bolaga yetkaziladi.

- mintaqaviylashtirish printsipi: inklyuziv ta’lim har bir bola uchun ijtimoiylikni ta’minlaydi;

- uzluksizlik printsipi, umumlashtirishning yaxlitligi: nuqsonning og‘irligidan qat’iy nazar, nogironligi bo‘lgan har bir bola inklyuziv ta’lim jarayonida hisobga olinadi va unda qo‘lidan kelgancha ishtirok etadi;

- ijtimoiy muhit tamoyili: imkoniyati cheklangan shaxslar boshqa insonlarga o‘xshab o‘ziga xos oddiy hayot kechirish huquqiga ega;

- insoniylik asosida inson birligini tiklash printsipi, unga ko‘ra har bir bola, o‘zining cheklanganligiga qaramay, ta’lim va tarbiya olishda teng  huquqqa ega;

- ijtimoiy integratsiya va inklyuziv ta’lim masalalari bo‘yicha davlat qonunchiligining axloqiy talabiga tayanish tamoyili;

- ommaviy ta’lim tizimining maxsus pedagogik kompetensiyalariga egalik qilish printsipi;

– integratsiya jarayonini amalga oshirishda jamoaviy yondashuv tamoyili: integratsiya jarayonida ishtirok etuvchi mutaxassislar jamoada birgalikda ish olib borib, uning barqarorligi va yaxlitligini ta’minlash;

– imkoniyati cheklangan bolani maxsus pedagogik qo‘llab-quvvatlash paradigmasi va texnologiyalarini yaxlit pedagogik jarayonga integratsiyalash printsipi;

• kollektivlashtirish printsipi: inklyuziv sinfning har bir alohida bolasi umumiy jamoaviy faoliyatda maksimal ishtirok etishi;

– individuallashtirish printsipi: ta’lim jarayoni va pedagogik faoliyatning markazida bolaning jismoniy va aqliy jihatdan ajralmas xulq-atvori;

• volontyorlik printsipi: integratsiya jarayonining barcha ishtirokchilari va inklyuziv ta’lim bir-biri bilan o‘zaro aloqada bo‘lib, o‘z xohishlari bilan hamkorlik qiladi;
• shakllarning xilma-xilligi printsipi: integratsiya jarayoni turli shakllarda - massiv maktab tuzilishidagi alohida sinflardan tortib, individual integratsiya sinflargacha amalga oshirilishi kerak;

- dialogik printsip: odamlar o‘rtasida uchrashish va o‘zaro aloqadorlik muhim va ahamiyatli pedagogik holatdir;

-o‘xshashlik va farqlarga nisbatan yaqinlik va masofa prinsipi: inklyuziv va integral ta’lim odamlar orasidagi farqlarni aniq va oqilona tushuntirishni ta’minlaydi.

Umumiy ta’lim muassasalarida alohida ta’lim ehtiyoji bo‘lgan bolalarning inklyuziv ta’lim olishning asosiy prinsiplarini amalga oshirish quyidagi yo‘nalishlar asosida amalga oshiriladi:

• imkoniyati cheklangan bolaning individual o‘quv rejasi va individual ta’lim dasturi - akademik bilim va hayotiy kompetensiyalarni rivojlantirish uchun;
• ta’lim muassasasida va undan tashqarida nogironligi bo‘lgan bolani ijtimoiy reabilitatsiya qilish;
• o‘rganish va ijtimoiylashuv jarayonida imkoniyati cheklangan bolani psixologik-pedagogik qo‘llab-quvvatlash;

•  ta’lim muassasasining psixologik-pedagogik kengashi;
•  nogironligi bo‘lgan bolaning rivojlanishining individual psixologik-pedagogik xaritasi;
•  o‘quvchi portfoliosi - imkoniyati cheklangan bola;
• o‘qituvchining umumiy ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha maxsus ta’lim elementlari bilan, ijtimoiy moslashish va qayta tayyorlash yo‘nalishi bo‘yicha kompetentligi;

• umumiy o‘rta ta’lim muassasasi o‘qituvchilarini inklyuziv ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha malakasini oshirish;

•  imkoniyati cheklangan bolalarning inklyuziv ta’lim olish sharoitlarida ta’lim dasturining abiturientlarini o‘quv-uslubiy standartlarga muvofiq o‘zlashtirish bo‘yicha ish dasturlari;
• o‘quv jarayoniga nogironligi bo‘lgan bolani qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha o‘qitish;

Pedagogik muhitning moslashuvchanligi - muassasaning darsdan va boshqa binolaridan foydalanish (to‘siqlarni bartaraf etish, muassasaning atrof-muhitga qulayligini ta’minlash);

Moslashuvchan ta’lim muhiti – o‘quv jarayonini yordamchi vositalar va texnologiyalar (qulay va samarali foydalanishni ta’minlashning texnik vositalari) bilan jihozlash; tarbiyalash va ijtimoiylashtirishning korreksion va rivojlantiruvchi subyekt muhiti;

• o‘quvchilarlar jamoasini birlashtirish, o‘zaro hamkorlik va o‘zaro yordam ko‘nikmalarini rivojlantirish;

– ta’lim tizimining ta’lim jarayonidagi o‘zaro munosabatlar va ularning ma’suliyatini shakllantirish va rivojlantirishga yo‘naltirish.

Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, ta’lim tizimini joriy etish va rivojlantirish uchun ta’lim jarayonini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha vazifalarni belgilash uchun har bir prinsipni chuqur va ulkan o‘rganish talab etiladi.

Asosiy tamoyillar:

qulaylik, insoniylik, individual-shaxsiy yondashuv, sotsializatsiya, psixologik-tibbiy-pedagogik qo‘llab-quvvatlash.

Inklyuziv ta’limning asosiy g‘oyalari va tamoyillari alohida ehtiyojga ega bo‘lgan shaxslarning ta’lim olish huquqini amalga oshirishning xalqaro amaliyoti sifatida birinchi marta “Maxsus ehtiyojga ega bo‘lgan shaxslarning ta’lim sohasidagi tamoyillari, siyosati va amaliyoti to‘g‘risida” deklaratsiyasida to‘liq ishlab chiqilgan (1994).

Bundan tashqari, quyidagi xalqaro huquqiy hujjatlar mavjud: - BMT Bosh Assambleyasi tomonidan 1989 yil 20 noyabrda qabul qilingan, SSSR Oliy Soveti tomonidan 1990 yil 13 iyunda tasdiqlangan va hozirda butun Rossiya Federatsiyasi hududida amal qiladi.  YUNESKOning barcha uchun ta’lim dasturi, uning asosiy maqsadi aslida aholining turli guruhlari uchun ta’lim qadriyatlariga kirish uchun turli to‘siqlarni olib tashlashdir. Dastur alohida ta’lim ehtiyojli shaxslarning ta’lim muammolariga maksimal darajada e’tiborni qaratadi.

Bugungi kunda Rossiya Federatsiyasi hududida inklyuziv ta’lim Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasi, “Ta’lim to‘g‘risida”gi Federal qonuni,  “Rossiya Federatsiyasida nogironligi bo‘lgan shaxslarning ijtimoiy himoyasi to‘g‘risida”gi Federal qonun, shuningdek Inson huquqlari va asosiy erkinliklarini himoya qilish bo‘yicha Yevropa konvensiyasining 1-sonli bolalar huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasi va protokoli bilan tartibga solinadi.

Ta’lim vazirligi 2019 - 2024 yillarda Irkutsk viloyatining “Aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash” davlat dasturining 2019-2024-yillarda “Nogironligi bo‘lgan shaxslar va aholining boshqa kam ta’minlangan toifalari uchun qulay muhit” davlat dasturini amalga oshirishda ishtirok etadi. Imkoniyati cheklangan bolalar uchun umumiy ta’lim tashkilotlariga kirish imkoniyatini ta’minlash, kompyuter va reabilitatsiya texnik vositalarini xarid qilish, pedagog kadrlarni tayyorlash. Irkutsk viloyati hukumatining 2019 yil 4 iyuldagi N 455-rp sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan Irkutsk viloyatida nogiron bolalar uchun ta’lim olishni qo‘llab-quvvatlash konsepsiyasida bolalar manfaatlari yo‘lida harakatlar strategiyasi keltirilgan.

Nogironligi bo‘lgan bolalarning ta’lim-tarbiyasi ichki ilmiy jamoatchilik diqqat markazida bo‘lgan markaziy mavzulardan biridir.  Bu 2016 yilda inklyuziv taʼlimni joriy etish toʻgʻrisidagi qaror koʻzda tutilgan.

Mazkur qaror ko‘plab ochiq muhokamalarga asoslangan bo‘lsa-da, hali maktabda inklyuziv ta’limni joriy etish amaliyoti bilan bog‘liq bo‘lgan bir qator hal etilmagan jihatlar mavjud.

Rossiya Federatsiyasida inklyuziv ta’limning joriy etilishiga to‘sqinlik qiluvchi bir qator omillarni ochib berdi:

1. Maktabning inklyuziv ta’limga tayyor emasligi.
2. Ko‘pgina o‘qituvchilar qo‘shni tizimga o‘tishga tayyor emaslar, aksincha, juda konservativ qarashlarga ega va ta’limning an’anaviy tushunchalariga sodiqdirlar.
3. Nogironligi bo‘lgan bolalar bilan ishlashda zarur bo‘lgan o‘qituvchilarning maxsus korreksion-psixologik tayyorgarlikdan o‘tkazilmaganligi ham o‘z rolini o‘ynaydi.

4. Sog‘lom bolalarning ota-onalari imkoniyati cheklangan bolalarni qabul qilishni istamasliklari: ular inklyuziv ta’limga qarshi bo‘lib, maxsus ta’limga muhtoj bolalarga salbiy munosabatda bo‘lishadi, bu esa bolalarni ijtimoiylashtirishning asosiy tamoyiliga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.

5.Moliyalashtirishning yetarli emasligi va natijada moddiy-texnik bazaning yetarli emasligi. Ko‘pgina ta’lim muassasalari nogiron bolalarni o‘quv jarayoniga kiritish uchun zarur bo‘lgan texnik vositalarni sotib olishga qodir emas.

6. Ta’lim muassasasida tegishli tibbiy yordam yo’q.

7. Jamiyatning ijtimoiy-madaniy va psixologik ongining cheklanishi inklyuziv ta’limning rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi.

8. Nogironligi bo‘lgan bolalarni keyingi attestatsiyadan o‘tkazish va ishga joylashtirish muammolari.

Sotsiologik so‘rovnoma 15 nafar o‘qituvchi bilan o‘tkazildi. O‘qituvchilarning 100% maktab nogiron bolalarni qabul qilishga tayyor deb hisoblaydi. Faqat maktabning moddiy bazasini yaxshilash, ta’lim muassasasini zarur jihozlar bilan ta’minlash kerak. Qishloq maktablarida barcha bolalar har doim umumiy sinfda o‘qitiladi, shuning uchun bu o‘qituvchilar uchun yangilik emas.

 N.I.Chernyx nomidagi Novoilimsk o‘rta maktab o‘qituvchilarining 93 foizi nogiron bolalar bilan ishlash tajribasiga ega. Ushbu o‘qituvchilar “Federal davlat ta’lim standartlarini joriy etish doirasida imkoniyati cheklangan va nuqsoni bo‘lgan bolalar uchun yuqori sifatli va qulay ta’limni ta’minlash” dasturi bo‘yicha malaka oshirish kurslarida o‘qitilgan. So‘rov natijalarini tahlil qilgandan so‘ng, maktab o‘qituvchilari nogiron bolani o‘qitishga tayyor ekanliklarini aniqladilar, ammo buning uchun ular butun bir guruh mutaxassislar - defekologlar, psixologlar, shifokorlar, yuristlar va kuchli tajribaga muhtoj. Rivojlanishda nuqsoni boʻlgan bolalarning ota-onalari bolalarining normal jamoasiga qoʻshilishini taʼkidlamoqda.

 

Inklyuziv ta’lim tizimi bugungi kunda zamonaviy fenomendir. Rossiya Federatsiyasi hududida inklyuziv ta’limni joriy etish va tadbiq qilish uzoq va bosqichma-bosqich jarayondir. Rossiya Federatsiyasining hududiy ko‘rsatkichlari, uning texnik va iqtisodiy ko‘rsatkichlari hamda jahon iqtisodiyotidagi vaziyatni hisobga olsak, bugungi kunda inklyuziv ta’lim tizimini joriy etish jarayoni tez va dinamik bo‘la olmaydi. Izchil, jadal, ko‘proq approbatsiya shaklida amalga oshirish kerak. Maxsus ta’lim ommaviy ta’limga parallel ravishda alohida tizim sifatida ishlashni davom ettirishi kerak, maxsus ta’lim muassasalari bekor qilinmasligi kerak.

Inklyuziv ta’lim muassasalari o‘qituvchilari, maxsus (defektologiya) ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha ilg‘or o‘quv kurslarini o‘tkazishi va o‘z bilimlarini kengaytirishi lozim. Barcha ta’lim muassasalarida ma’naviy va axloqiy sifatlarni rivojlantirishga tarafkashlik qilish, axloqiy obrazni shakllantirish, sabr-toqat, rahm-shafqat, mehr-shafqat, saxovatni tarbiyalash zarur

“Odamlar o‘zlarini nogiron his qilmasligi muhim ... Bular taqdir qiyin sinovlarni yuborgan odamlar ... Faqat hamdardlik yetarli emas, imkoniyatlarni rivojlantirish zarur” - deb yozadi ta’lim psixologi, Davlat Dumasi Spikeri o’rinbosari - L. I. Shvetsova.