Maktabgacha yosh, bolalar rivojlanishi nuqtai nazaridan tarbiyachilar uchun eng qulay, aniqrog‘i har tomonlama va uyg‘un rivojlanish. Ular aytganidek, bu yosh ontogenetik potensialning rivojlanishga to‘sqinlik qilmasligi bilan amalga oshiriladigan umumiy sezgirlik nuqtai nazaridan erta yoshning bevosita davomidir. Bu yaqin kattalar bilan muloqot qilish, shuningdek, tengdoshlar bilan o‘yin va haqiqiy munosabatlar orqali inson munosabatlarining ijtimoiy makonini o‘zlashtirish davri.
3 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan hayot bosqichi maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishidagi eng muhim bosqichlardan biridir. Aynan shu vaqtda inson shaxsiyatining poydevori qo‘yiladi: uning psixikasi, xotirasi, tafakkuri va hatto o‘zini o‘zi qadrlashi rivojlanadi. Shu sababli, ota-onalar ushbu davrda bolaning tanasida qanday jarayonlar sodir bo‘lishini tushunishlari va uning maksimal darajada ochilishiga yordam berishlari muhimdir. Maktabgacha yosh "uch yillik inqiroz"deb nomlangan yoshdan boshlanadi. Qoida tariqasida, bu ota-onalar uchun qiyin davr: bola o‘jar, itoatsiz bo‘lib qoladi, hamma narsani aksini qiladi, o‘ziga zid ravishda. Ammo ota-onalar umidsizlikka tushmasliklari kerak. Axir, bu rivojlanishning tabiiy bosqichidir va bu bolaga o‘zini ota-onasidan alohida mavjudot sifatida anglashga va mustaqil qarorlar qabul qilishni o‘rganishga imkon beradi. Ota-onalar egallashi kerak bo‘lgan asosiy sifat – bu sabr-toqatdir.
O‘tadigan bir necha yil ichida bola oiladan tashqari dunyoni kashf eta boshlaydi va o‘ziga ishonadi. O‘sha "nima uchun?" va "men o‘zim" – bu qiziqish va tashabbusning namoyon bo‘lishi. Sabr-toqatli bo‘lishga arziydi: shunday qilib, bola atrofdagi dunyoni o‘rganadi va o‘z chegaralarini belgilaydi. Maktabgacha bolalik davrida – bolaning butun aqliy hayoti va uning atrofidagi dunyoga munosabati tiklanadi. Ichki aqliy hayotning shakllanishi va ichki o‘zini o‘zi boshqarish maktabgacha yoshdagi bolaning ruhiyati va ongida bir qator neoplazmalar bilan bog‘liq.
Ijtimoiy vaziyat o‘zgarmoqda. Yangi shaxsiy fazilatlar, xarakter xususiyatlari jadal shakllanmoqda. Har bir bola hayotidagi muhim voqea – maktabga kirishga tayyorgarlik ko‘rish. Maktabgacha yoshdagi bola uchun yetakchi aloqa vositasi nutqdir. Savollarga javoblar bolaga atrofdagi haqiqat bilan tanishishni kengaytirishga yordam beradi. Voyaga yetganlarning javobi juda muhimdir. Bu jiddiy va tushunarli bo‘lishi kerak.
Maktabgacha yosh – bu bolaning bilim jarayonlari rivojlanishining asosiy yoshi. Maktabgacha yoshdagi bolaning tafakkuri vizual – samarali (go‘daklik davrida) vizual – obrazli rivojlanadi. Bu bolaga ob’ektlar va ularning xususiyatlari o‘rtasida aloqa o‘rnatishga imkon beradi. Bu yosh xotiraning rivojlanishi bilan tavsiflanadi, u idrokdan tobora ko‘proq ajralib turadi. Birinchidan, o‘zboshimchalik bilan ko‘paytirish, so‘ngra o‘zboshimchalik bilan yodlash hosil bo‘ladi. Tasavvur maktabgacha yoshdagi eng muhim neoplazmalardan biridir. Tasavvur bolaga yangi, o‘ziga xos narsalarni qurish va yaratishga imkon beradi, bu uning tajribasida ilgari bo‘lmagan narsalardir. Tasavvurni rivojlantirishning elementlari va shartlari erta yoshda shakllangan bo‘lsa-da, u maktabgacha yoshdagi bolalikda eng yuqori darajaga yetadi.
Maktabgacha yoshdagi bola uchun asosiy mashg‘ulot — bu o‘yin. Aynan o‘yinda u turli xil ijtimoiy rollarni sinab ko‘radi – masalan, oilaviy ("onalar qizlari", "o‘g‘il otalar" o‘yinlarida), professional (sotuvchi, shifokor, tarbiyachi o‘yinlarida) o‘yinlarini o‘ynaganda. Bundan tashqari, o‘yin tasavvur va fikrlashni rivojlantirishga yordam beradi, tengdoshlar bilan muloqot qilishning dastlabki ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi va axloq asoslarini shakllantiradi. O‘yinda bolalar atrofdagi dunyo haqida yangi bilimlarga ega bo‘ladilar, ularda mavjud bo‘lgan g‘oyalarni aniqlaydilar va tengdoshlari bilan munosabatlarini tartibga soladilar. O‘yin bolalarga o‘z xatti-harakatlarini boshqarishga, ular uchun yangi amaliy muhim qarorlarni qabul qilishga yordam beradi.
Bundan tashqari, qizlarning o‘yinlari o‘g‘il bolalarnikidan farq qilishi kuzatilgan: qizlarning o‘yinlari tinchroq va jimroq, o‘g‘il bolalarning o‘yinlari odatda harakatchan va shovqinli. Maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishi uyg‘un bo‘lishi uchun bola turli xil bolalar bilan turli xil rollarni o‘ynashi kerak. Shunday qilib, u tengdoshlari bilan muloqot qilishni o‘rganadi va asosiy xatti-harakatlarni o‘rganadi.
Bu yoshda tasavvur kognitiv jarayonlardan yanada jadal rivojlanadi. Ushbu yoshdagi bolalarning har tomonlama rivojlanishini ta’minlash uchun o‘quv o‘yinlari, rasm chizish, modellashtirish, musiqa va jismoniy tarbiya darslari yordam beradi. Ushbu yoshdagi o‘g‘il bolalarda sport, jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanishga alohida e’tibor berilishi kerak, bu esa energiyani tinch yo‘nalishga yo‘naltirishga yordam beradi. Shuningdek chizish xam bolaning qo‘llarining nozik motorli ko‘nikmalarini rivojlantirishga, uni aniqlikka o‘rgatishga va estetik tuyg‘uni rivojlantirishga imkon beradi.
Ammo yetti yoshga kelib, bolalarda mexanik xotira shakllanadi. Bolalarga narsalarni tushunmasdan eslab qolishga yordam beradi – masalan, yangi so‘zlarni o‘rganib esda saqlash. Agar 3-4 yoshda bolaning so‘z boyligi odatda 1000 so‘zni tashkil etsa, 6-7 yoshga kelib u allaqachon mavjud 2 500 — 3 000 so‘zlar biladi.
Nutq va xotiraning rivojlanishi fikrlashning rivojlanishi bilan ham bog‘liq. Agar uch-to‘rt yoshda bolajon avval biror narsa qilib, keyin o‘ylasa, keyin 5 yoshga kelib, aksi bo‘ladi. Olti–etti yoshiga yetib, bola allaqachon sabab va oqibatni ajratib oladigan bo‘ladi va bunday mantiqiy zanjirlarni boshqa shunga o‘xshash holatlarga o‘tkazishga qodir bo‘ladi.
3 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan davrda bolalarda o‘z-o‘zini anglash shakllanadi. Ular o‘zlarini turli pozitsiyalardan baholashni o‘rganadilar-ular mehribon, diqqatli, tirishqoq va itoatkor bo‘ladi. Va bu yerda oila va atrof-muhit katta rol o‘ynaydi. Bolaning qanday o‘sishi kattalarning xatti-harakatlariga bog‘liq, shuning uchun uni rag‘batlantirish va qabul qilishni o‘rganish muhimdir.
Qo‘rquv va quvonchdan tashqari, bola g‘azablanishi, xafa bo‘lishi, hasad qilishi mumkin. Bu his — tuyg‘ular u uchun g‘ayrioddiy, shuning uchun ota-onalar bolaga yordam berishlari kerak-u nimani his qilayotganini aytib berish va bolani his-tuyg‘ularidan xabardor bo‘lishga o‘rgatish. Bolaning hayotini yorqin hissiy taassurotlar bilan to‘ldirish juda muhim — unga tengdoshlari bilan ko‘proq muloqot qilish, sirk va teatrga bolalar tomoshalari, muzeylar va eksperimentariumlarga tez-tez borish. Ushbu davrning yana bir muhim neoplazmasi o‘zboshimchalik bilan xatti-harakatlarning paydo bo‘lishi. Maktabgacha yoshda bolaning xatti-harakati impulsiv va to‘g‘ridan-to‘g‘ri xulq-atvor normalari va qoidalari vositachiligiga aylanadi.
Erta yoshdan kichik yoshga o‘tish davri 3 yillik inqiroz bilan belgilanadi. Bolaning o‘z-o‘zini anglashi shakllanadi, o‘ziga xos "men" paydo bo‘ladi.
Negativizm-kattalarning talabi yoki iltimosiga rad etish reaksiyasi, aksincha qilish istagi.
O‘jarlik – bola biror narsani xohlagani uchun emas, balki uning fikri bilan hisoblash uchun talab qiladi.
O‘zboshimchalik – bola faqat o‘zi o‘ylab topgan yoki qaror qilgan narsani qabul qiladi.
Devalvatsiya – bola sevimli o‘yinchog‘ini sindirishi mumkin (narsalarga eski birikmalarning qadrsizlanishi, qasam ichishni boshlashi mumkin (eski xulq-atvor qoidalarining qadrsizlanishi, bolaning boshqa odamlarga va o‘ziga bo‘lgan munosabati o‘zgaradi. U psixologik jihatdan yaqin kattalardan ajralib turadi.
Jismoniy rivojlanish ham to‘xtamaydi: 3 yoshdan 7 yoshgacha barcha tana tizimlarining faol o‘sishi kuzatiladi. Mushaklar va skelet, nafas olish va qon aylanish organlari o‘sadi, miya rivojlanadi. Bunday global qurilish uchun tanaga qurilish materiallari – oqsillar, yog‘lar, uglevodlar, vitaminlar va minerallar kerak. Shuning uchun, bola kerakli barcha elementlarni olishi uchun to‘g‘ri muvozanatli ovqatlanish haqida g‘amxo‘rlik qilish muhimdir.
Bundan tashqari, jismoniy faoliyat ham kerak — ochiq havoda faol o‘yinlar va yurish. Ammo ortiqcha yuk va professional sport bolaning jismoniy holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin – uning mushaklari va skeletlari bunga tayyor bo‘lmasligi mumkin.
Shu sababli, bu yoshda gimnastika, figurali uchish, raqs va boshqa sport turlari bilan jiddiy shug‘ullanadigan bolalarning ota-onalari uchun bolalarining sog‘lig‘ini diqqat bilan kuzatib borish va shifokorga muntazam tashrif buyurishni unutmaslik kerak. Bolaning sport kar’erasi rivojlanadimi yoki yo‘qmi, bu hali ham savol, ammo uning sog‘lig‘i bilan bog‘liq muammolar umr bo‘yi qolishi mumkin. Maktabgacha yosh-bu ota-onalar uchun ham, tarbiyachilar uchun ham sezilmaydigan yosh, shuning uchun siz bolaning sog‘lom shaxsiyatiga mustahkam poydevor qo‘yish uchun vaqt topish uchun bola bilan muloqotda har bir daqiqadan foydalanishingiz kerak. Tez orada bola ota-onalar javob berishlari kerak bo‘lgan axloq, axloq va atrofdagi dunyoning tuzilishi haqida savollar berishni boshlaydi. Bolani shunchaki yo‘q qilishning iloji yo‘qligini tushunish muhimdir, siz uni qiziqtirgan narsalar uchun tushunarli va tushunarli tushuntirishlarni topishingiz kerak.
Shunday qilib, ota-onalar va o‘qituvchilar yodda tutishlari kerak bo‘lgan uyg‘un va to‘laqonli shaxslar zamonaviy jamiyatga kirishi mumkin bo‘lgan boshlang‘ich maydon maktabgacha yoshdir.